Toenemende risico’s met een vollere ruimte

Meer dan 4550 operationele satellieten draaien momenteel in een baan om de aarde (zie figuur 1). In 1960 waren er twee landen die investeerden in de ruimte; in 2006 waren het er 47; momenteel zijn het er zo’n zeventig en over een paar jaar zijn het er meer dan tachtig. Eén bedrijf alleen al, Starlink, streeft naar twaalfduizend satellieten om wereldwijde breedbandinternetdekking mogelijk te maken.

Figuur 1:

Landen met satellieten

Bron: UCS (geanimeerde versie op JuxtaposeJS)

De evolutie van de ruimte-economie en militarisering van de ruimte veranderen de configuratie van deze omgeving. De ruimte-economie draait momenteel om grotere toegankelijkheid en digitalisering. Diverse landen kunnen missies uitvoeren gericht op het vergaren van inlichtingen, navigatie en militaire communicatie en dat betekent dat de militarisering van de ruimte een steeds grotere dreiging vormt, wat van invloed kan zijn op diplomatieke betrekkingen en tot conflicten kan leiden. Grotere toegankelijkheid tot de ruimte vergroot dit risico. De daling van de lanceringskosten — van USD 18.500 per kilogram die in een baan om de aarde wordt geschoten tussen 1970 en 2000 tot nog geen USD 3000 tegenwoordig — is deels het gevolg van de herbruikbaarheid van de ‘sleuteltechnologie’, zoals raketten, in combinatie met het steeds kleiner worden van componenten. Ontmantelde booreilanden zijn bijvoorbeeld gebruikt als lanceerbases en een aantal ervan wordt omgebouwd tot wendbare lanceerinrichting voor particuliere bedrijven. Verder is de opkomst van nieuwe typen hypersonische wapens voorzien van een exo-atmosferisch segment zorgelijk. De vorige eeuw was er sprake van een bipolaire concurrentiestrijd, maar sinds de komst van China is er de urgentie om op dit vlak afspraken te maken.

De waarde van de ruimtevaartindustrie is de laatste jaren omhoog geschoten. De lage omloopbanen om de aarde bieden veel ruimte en kunnen de komende tien jaar 100.000 satellieten herbergen, maar degene die het eerste komt, kan de meest strategische banen inpikken. In 2017 was de totale waarde van de ruimtevaartindustrie ongeveer USD 383 miljard, ondersteund met USD 76 miljard aan overheidsuitgaven. Volgens Morgan Stanley en Merrill Lynch zal de ruimtevaartsector tegen 2040 een waarde hebben bereikt die ligt tussen USD 1,1 biljoen en USD 2,7 biljoen. In 2019 had 41 procent van de top honderd van durfkapitalisten een of meer investeringen in de ruimtevaartsector. Het ‘Nieuwe Eldorado’ — de enorme hoeveelheid innovatieve en waarde toevoegende diensten en toepassingen die is afgeleid van de upstream buitenaardse infrastructuur — komt nu downstream tot stand. De actuele voorbeelden, variërend van landbouw tot infrastructuurmonitoring, zijn slechts een fractie van een bedrijfstak waarvan het potentieel pas langzaam duidelijk begint te worden.

De expansiedrift in de ruimte leidt tot steeds meer schroot in een baan om de aarde, oftewel ‘ruimtepuin’, met onvoorspelbare gevolgen (zie figuur 2). Het Space Surveillance Network (SSN) van het Amerikaanse ministerie van Defensie heeft meer dan 27.000 stukken ruimteschroot opgespoord. Er bevinden zich in de ruimte nabij de aarde ook heel veel stukken schroot die te klein zijn om door de sensoren van het SSN te worden waargenomen maar wel een significante dreiging vormen voor ruimtemissies. Volgens het Europees Ruimteagentschap (ESA) cirkelen er naar schatting 36.500 kunstmatige objecten groter dan tien centimeter, één miljoen objecten tussen de één en tien centimeter en 330 miljoen objecten tussen de één millimeter en één centimeter in een baan om de aarde.

Volgens het Ruimteverdrag van 1967, dat de basis vormt voor het internationale ruimterecht, blijft ieder land eigenaar van het object dat het de ruimte ingeschoten heeft, zelf wanneer er niets dan kruimels van over zijn. Een regering kan alleen aansprakelijk worden gesteld als de schade is ontstaan door haar schuld of die van personen die onder haar verantwoordelijkheid vallen. In 1978 leidde de botsing van de nucleair aangedreven Sovjet-Russische satelliet Kosmos 954 op Canadees grondgebied tot de tot nu toe enige claim op grond van het Ruimteaansprakelijkheidsverdrag van 1972.

Figuur 2:

Het aantal commerciële satellieten in een lage omloopbaan om de aarde (tussen 200 km en 1750 km) blijft toenemen

Bron: ESA

In januari 2022 maakte de China National Space Administration bekend dat er een bijna-botsing — op slechts 14,5 meter na — had plaatsgevonden tussen de wetenschappelijke satelliet Tsinghua en schroot van de Russische satelliet Kosmos 1408. Het aantal risico’s verveelvoudigde toen door een Russische anti-satelliettest in november 2021 een groot aantal stukken schroot — zo’n 1600 stukken van meer dan tien centimeter groot — terechtkwam in een baan om de aarde tussen 400 en 1100 kilometer verwijderd van de aarde. In januari 2007 werd China het derde land dat een geslaagde anti-satelliettest uitvoerde (de eerste sinds de VS en de Sovjet-Unie in de jaren zeventig van de vorige eeuw tests hadden uitgevoerd) door een ballistische raket te lanceren tot op een hoogte van meer dan 850 km en een niet meer gebruikte weersatelliet te vernietigen. De explosie genereerde meer dan tweeduizend stukken ruimteschroot ter grootte van een golfbal of groter. Er worden extreem hoge omloopsnelheden bereikt, circa 25.270 km/u in een lage baan om de aarde, wat genoeg is om de aarde ter hoogte van de evenaar in ongeveer honderd minuten te omcirkelen. Dit betekent dat apparatuur in een baan om de aarde door een botsing met een klein stukje ruimteschroot ernstig beschadigd kan raken, met een risico op internationale conflicten.

De planetaire ruimtewedloop is ook divers in termen van politieke risico’s, waaronder de regelgeving inzake componenten die voor meerde doeleinden kunnen worden gebruikt, de intrekking van vergunningen en contracten om de strategische belangen van een land te beschermen en stappen zoals onteigening wanneer een lanceerbasis of ondersteunende infrastructuur zich in derde landen bevindt. Er worden al lanceerbases teruggehaald omdat landen zichzelf willen verzekeren van de infrastructuur en technologie die ze nodig hebben om hun eigen ruimtebeleid op te stellen en transportrisico’s op de grond te voorkomen. In 2022 wordt naar verwachting voor het eerst een satelliet gelanceerd vanaf een lanceerbasis in het Verenigd Koninkrijk.

De winning van grondstoffen in de ruimte kan ook tot conflicten leiden en voedt al een nieuwe vorm van kolonisering op zoek naar commercieel exploiteerbare bronnen en om een scala aan diensten aan verschillende klanten te kunnen bieden. Het multilateralisme lijkt nu beperkt te worden door de versnelling van de ruimtewedloop en de daling van de kosten. Het aantal menselijke activiteiten in de ruimte zal de komende jaren naar verwachting toenemen. Door een gevaarlijke militarisering kan een enorme kans voor ontwikkeling omslaan in een ongekende dimensie van geopolitieke confrontatie tussen oude en nieuwe machten.